مقاله حاضر، بخشی از آرای گلدزیهر خاور شناس معروف مجارستانی در خصوص تعارض نصوص قرآن کریم است در این نوشتار تلاش گردید تا یکی از نظریه‏های این خاور شناس بزرگ در خصوص تعارض آیات مکّی و مدنی از نظر موضوع دعوت بررسی گردد.
وی ادّعا کرده بود که دعوت محمّد(ص)در دوران اولیه بعثت، به خویشان و نزدیکان و مردم مکّه خلاصه می‏شد، اما وقتی که به مدینه در آمد تعدیلی ماهوی در دعوت او پدید آمد و همه مردم عالم موضوع دعوت او قرار گرفتند؛او اظهار داشت که پیامبر اسلام نمی‏دانست که چه می‏کند!و نمی‏دانست که دین او فراگیر و جهان شمول خواهد شد و برای همین آن را با اصول مناسب با چنین گستردگی مجهّز نساخت.
نویسنده کوشش کرده است تا ثابت کند که میان آیات مکّی و مدنی قرآن از نظر موضوع دعوت تعارضی نیست، و آیات مکّی قرآن نیز مردم جهان را به اسلام فرا خوانده است.و دین اسلام دین جهانی است و شبهات جهان شمول نبودن آن منتفی است.

قرآن از نخستین روز تلاوتش بر مردم که در دلها به سرعت نفوذ می‏کرد-مورد انتقاد و خرده گیری‏های دشمنان اسلام قرار گرفت.گاهی قرآن را سحر می‏خواندند 1 و پیامبر را ساحر 2 ؛ زمانی می‏گفتند این کتاب شعر 3 است و پیامبر شاعر 4 ؛گاهی می‏گفتند که چرا قرآن بر شخص (*)گروه علوم قرآن و حدیث-دانشگاه مازندران معروفی از مکّه و مدینه نازل نمی‏شود 1 ؟!پاره‏ای از اوقات اظهار می‏کردند پیامبر قرآن را از بشری تعلیم 2 می‏گیرد و یا قرآن اسطوره‏های گذشتگان است 3 .یهودیان و مسیحیان و زنادقه نیز، در این خرده گیری‏ها بر قرآن و پیامبر(ص)و مسموم کردن اندیشه‏ها علیه آنان، نقش مهمّی داشتند.قرآن به دفاع از خود برخاست و تهمت بشری بودن و شعر و سحر بودن را و...از خویش دور ساخت.
در عصر حاضر، خاور شناسان با انگیزه‏های مختلف به تتبّع و تحقیق در فرهنگ و آداب شرق اقدام کرده‏اند.«عدّه‏ای انگیزه دینی و تبشیری داشته‏اند، تعدادی با هدفهای سیاسی و استعماری، تحقیق در شرق را آغاز کرده‏اند و بعضی انگیزه علمی یا اقتصادی را سرلوحه تحقیق و پژوهش خویش قرار داده‏اند 4 .»
در رأس خاور شناسان«اگناس گلدزیهر»است که سال‏های دراز به تحقیق و پژوهش در شرق شناسی پرداخت.وی کتاب‏هایی در زمینه ادیان شرق به خصوص اسلام تألیف کرده است. دو اثر مهم او یعنی کتاب«العقیدة و الشریعة فی الاسلام»و کتاب«مذاهب التفسیر الاسلامی»است. کتاب«العقیدة و فی الشریعة فی الاسلام»به صورت بهترین سلاح در مبارزه با اسلام مورد استقبال قرار گرفت و به زبان‏های زنده دنیا ترجمه گردید.گلدزیهر تلاش کرده است تا شبهاتی بر قرآن وارد کند وی معتقد به تحریف قرآن بود و عمل«عبد الله بن سعد بن ابی سرح 5 »را دلیل گفتار خود می‏دانست 1 گلدزیهر می‏گفت:قرآن که نخستین پایگاه و منبع دینی مسلمانان است آکنده از تعارض و تناقض می‏باشد.او آیات مکّی و مدنی قرآن را متعارض می‏دانست و بیان می‏داشت:که پیامبر(ص)در مکّه به موجب وحی، خویشان و اهالی«امّ القری)را به اسلام فرا می‏خواند، امّا در مدینه همه جهان موضوع دعوت او قرار گرفتند.در این مقاله به نقد این نظریه می‏پردازیم و تعارض آیات مکّی و مدنی را از نظر موضوع دعوت بررسی می‏کنیم.
(و من اظلم ممن افتری...و من قال سانزل مثل ما انزل الله«انعام/93»)را نازل گردانید.(مجلسی محمد باقر، بحار الانوار ج 89 صفحه 36 و حجتی سید محمّد باقر پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، صفحه 206 و 207)بعضی از خاورشناسان عمل عبد الله بن سعد بن ابی سرح را دلیل بر تحریف قرآن دانسته‏اند مثلا«کازانووا»گمان کرده است که عبد الله بن سعد بن ابی سرح بر قرآن به میزان پنج برابر قرآن منزل افزوده است»[عمر بن ابراهیم رضوان، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم و تفسیره، ج 1، صفحه 447 و 448].
تحریف قرآن به وسیله عبد الله بن سعد بن ابی سرح به دلایل ذیل صحیح نخواهد بود:
1-گلدزیهر برای اثبات تحریف قرآن به حدیث عبد الله بن سعد بن ابی سرح مرتد استناد کرده است و استناد به حدیث مرتد حجت نخواهد بود(گلدزیهر، مذاهب التفسیر الاسلامی، صفحه 51، پاورقی عبد الحلیم نجّار)
2-کار عبد الله بن سعد بن ابی سرح چندان دوام نیافت، بلکه عمل او تنها برای یک بار و یا چند بار که دگرگونی ناچیز و اندکی بود اتفاق افتاد.به علاوه، نوع تغییرات ابن ابی سرح، دگرگونی مهمّی در معنای آیه ایجاد نمی‏کرد و نیز تقلّب وی بزودی فاش گردید.(حجتی سید محمّد باقر-پژوهشی در تاریخ قرآن کریم، صفحه 209 و 210)
3-عبد الله بن سعد بن ابی سرح تنها کاتب وحی پیامبر(ص)نبوده است و پیامبر بیش از چهل کاتب دیگر داشت که قرآن را می‏نوشته‏اند، علاوه بر آن پیامبر(ص)قرآن را به جبریل هر سال عرضه می‏کرد و خداوند نیز محافظت قرآن را به عهده گرفته است‏(انا نحن نزلنا الذکر و انا له لحافظون«القیامة 75/17»)، مضافا ادلّه فراوانی در عدم تحریف قرآن آمده است و فریقین بر تحریف نشدن قرآن ادعّای اجماع کرده‏اند(میر محمدی، بحوث فی تاریخ القرآن و علومه، صص 3195-324
4-روایات کتابت وحی به وسیله عبد الله بن ابی سرح توأم با اختلاف و به گونه‏های متفاوت بیان شده است که در اصطلاح علم الحدیث به چنین روایتی«مضطرب»می‏گویند و روایت مضطرب حجت نخواهد بود(شهید ثانی الرعایه فی علم الدرایة، تحقیق و تعلیق عبد الحسین محمد بقال، صفحه 146 و 147 و صبحی صالح، علوم الحدیث و مصطلحه صفحه 193.

وی می‏گوید:پیامبر(ص)تا زمانی که در مکّه بود دعوت او به خویشان و نزدیکان و مردم مکّه محدود بود؛اما وقتی که به مدینه در آمد تعدیلی، ماهوی در دعوت او پدید آمد و افق دعوت او وسیع‏تر گشت و همه مردم عالم، موضوع دعوت او قرار گرفتند.او می‏گوید:پیامبر(ص)در دوران اقامت در مکّه براساس آیات‏«و انذر عشیرتک الاقربین»(سورة الانعام:92)به اقربا و خویشاوندان و مردم مکّه و اطراف آن فکر می‏کرد.اما وقتی که وارد مدینه شد افق دید او گسترده‏تر گردید و منطقه جغرافیایی نامحدودی را می‏دید و اظهار می‏داشت که خداوند او را برای جهانیان فرستاده و او«رحمة للعالمین»است:(سورة الانبیاء:107) 1 و این موضوع در بسیاری از آیات قرآن تکرار شده است که تعالیم او جهانی است و او پیامبر جهانیان می‏باشد و در دعوت خویش به تمام انسانها توجّه دارد. 2
گلدزیهر پس از مقاله«محمّد و اسلام»وارد بحثی تحت عنوان«تطور فقه»گردید و طی آن این سخن را به میان آورد که محمّد(ص)نمی‏دانست دین او گسترش می‏یابد و وارد زمین‏های پهناوری می‏شود و برای همین محمّد(ص)اسلام را به اصول مناسب با چنین گسترش مجهّز نساخت و در اصول آن، فراگیری و شمولی بیش از نیاز بعضی از عرب را که در زمان او به اسلام گرویدند در مد نظر قرار نداد.اما این که او اصول و مبانی فقهی را آورده باشد و همه امصار و اعصار را فرا گیرد چنین چیزی تحقّق نیافته است؛زیرا محمّد(ص)نمی‏دانست که چه می‏کند! گلدزیهر، سخنی را از«آناتول فرانس»در قصّه‏ای به نامsur/la/pierra/blancheکه این قصّه را برای دانشمندانی که به احوال عوالم پیشین اهتمام داشته‏اند نقل می‏کند.آناتول فرانس در این قصّه می‏گوید:کسی که دینی را بنیاد می‏کند نمی‏داند به چه کاری دست یازیده است یعنی بندرت اتّفاق می‏افتد که مؤسس یک دین پایان و فرجام اثر عمل خویش را در تاریخ جهان درک کند.
سپس گلدزیهر می‏گوید:و این سخن به بهترین وجهی بر محمّد صادق است. 3 یعنی محمّد (ص)نمی‏دانست که چه می‏کند!!و آینده دینش چه خواهد شد!!

وی می‏گوید:پیامبر جز مکّه جای دیگری را نمی‏شناخت و اصلا فکر نمی‏کرد که دین او فراگیر خواهد شد و حال این که او در مقاله محمد و اسلام 1 آیاتی 2 ، را بیان می‏کند که به موجب این آیات، اسلام دین جهانی است و پیامبر به همه عالم توجه دارد؛هم چنان که نامه‏های دعوت او به امپراطوران بزرگ روم و ایران و...این مطلب را ثابت می‏کند.که غیر از سرزمین عربستان وی جاهای دیگر را می‏شناخته است.
گلدزیهر در مقاله«الزهد و التصوف»حدیثی از پیامبر(ص)در خطاب به مسلمانان بدین مضمون نقل می‏کند:
«خسرو هلاک شد و خسروی پس از او نخواهد بود، قیصر روم نیز هلاک خواهد شد و قیصری پس از او نخواهد بود، و من به آن کس که جانم در دست اوست سوگند یاد می‏کنم که ثروت‏ها و خزائن آنها را در راه خدا هزینه خواهید کرد. 3 »
بنابراین، پیامبر(ص)خوب می‏دانست که کار دین او بزودی اوج خواهد گرفت و موانع یکی پس از دیگری سقوط خواهد کرد و دین او جهانی خواهد شد.و به قول دکتر محمّد یوسف موسی استاد دانشگاه الازهرا مصر 4 ، قرآن بر این پیروزی تأکید کرده است به این صورت که:
«وعد الله الذین آمنوا منکم و عملو الصالحات لیستخلفنهم فی الارض کما استخلف الذین من قبلهم و لیمکن لهم دینهم الذی ارتضی لهم» 5 :خدا به کسانی که ایمان آورده و کارهای شایسته کرده‏اند وعده داده است که حتما آنان را در این سرزمین جانشین‏[خود]قرار دهد؛همان گونه کسانی را که پیش از آنان بودند جانشین‏[خود]قرار داد، و آن دینی را که برایشان پسندیده است به سودشان مستقر کند.
پس از رحلت پیامبر(ص)، مسلمین به وعده‏های قرآن و سخنان حضرت رسول(ص)مبنی بر فتح و پیروزی، دل قوی داشتند و موج اشتیاق و امید ظفر و پیروزی در دلهایشان پدید آمد و کاخ «کسری»و«قیصر»را یکی پس از دیگری به تصرّف در آوردند.و اسلام را در سرتاسر گیتی گسترش دادند و وعده پیامبر(ص)به دست آنها به اجرا در آمد.اکنون با وجود این همه نصوص، مبنی بر پیروزی مسلمین چگونه می‏توان باور کرد که محمّد(ص)به هنگام ارایه دین خود نمی‏دانست چه می‏کند؛و آینده کارش چیست؟!

گلدزیهر تکرار کننده سخن خاور شناسان و مسیحیانی است که با استفاده از منابع ضعیف و برداشت‏های نادرست از قرآن، چون اسلام را سد راه استیلای غرب بر شرق می‏دانند می‏خواهند با انواع خدعه و نیرنگ این دین را تضعیف سازند.
پیشتر همین سخن گلدزیهر(م 1921 میلادی)را خاور شناسی انگلیسی به نام«ویلیام مویر»(م 1905/میلادی)بر زبان آورده بود.
مویر گفته است:«عقیده جهانی بودن اسلام بعدها به وجود آمد خود محمّد(ص)علیرغم اخبار و احادیث زیاد نبوی، چنین عقیده‏ای به فکرش نرسیده بود و اگر هم رسیده بود مبهم و تاریک بود، زیرا جهان وی همان عربستان بود و دین جدید برای همان جا مقرّر گردیده بود، رسالت محمّد(ص)از بدو بعثتش تا آخر عمر تنها متوجّه اعراب بود و بس» 1
شبهه مویر نخستین بار از طرف بعضی از یهودیان عنوان شده و اخیرا دکتر روشنگر نویسنده کتاب«باز شناسی قرآن»نیز این شبه را بیان کرده است. 2 «عدّه‏ای از مسیحیان با بیان آیاتی چون: «انا انزلناه قرآنا عربیا» 3
-«و ما ارسلنا من رسول الا بلسان قومه» 1 -«هو الذی بعث فی الامیین رسولا منهم» 2 -«و انذر عشیرتک الاقربین» 3 و...
گفته‏اند که محمّد(ص)تنها برای عرب‏ها مبعوث گردید و اطاعت از او بر غیر عرب واجب نخواهد بود 4 »غافل از این که فکر و اندیشه مرز نمی‏شناسد.یکی از محققان عصر حاضر می‏نویسد:
«حضرت مسیح در فلسطین به دنیا آمد و اکنون پیروانش در مغرب زمین از فلسطین بیشتر است.اکثر مردم اروپا و امریکا مسیحی هستند؛بر عکس مردم فلسطین یا مسلمانند یا یهود. مسیحی‏ها در این منطقه در اقلیت به سر می‏برند.با وجود چنین اوضاعی آیا مردم اروپا و امریکا نسبت به دین مسیح احساس بیگانگی می‏کنند؟نمی‏دانیم چرا خود اروپائیان که القا کننده این افکار تفرقه افکن هستند هرگز در باره خود بدینگونه نمی‏اندیشند و فقط به ابزارهای استعماریشان این افکار را تلقین می‏کنند!اگر اسلام برای غیر عرب بیگانه است، مسیحیت نیز برای اروپایی و امریکایی بیگانه است.
بودا، در هند متولد شد اما میلیون‏ها نفر مردم چین و سرزمین‏های دیگر به آیین وی گرویده‏اند.زرتشت اگر چه آیینش توسعه پیدا نکرد و از حدود ایران خارج نشد، ولی با این همه مذهب زرتشتی در بلخ بیشتر رواج یافت تا آذربایجان که می‏گویند مهد و زادگاه زرتشت بوده است.
مکّه نیز که مهد پیغمبر اسلام بود این دین را در آغاز پذیرا نشد ولی مدینه که فرسنگ‏ها از این شهر فاصله داشت از آن استقبال کرد. 5 »
بنابراین، فکر و اندیشه و فرهنگ مرز نمی‏شناسد.و این معقول نیست که بگوییم، چون اسلام که از سرزمین عربی برخاست مخصوص عرب‏ها است.و به قول استاد مطهری این شبهه را بعضی از مستشرقین به منظور تحریک احساسات ایرانیان علیه اسلام مطرح کردند.و علت آن نیز روشن است؛زیرا آنها احساس کرده‏اند که در سرزمین‏های شرقی و اسلامی فقط اسلام است که به صورت یک فلسفه مستقل زندگی، به مردم آن روح استقلال و مقاومت می‏دهد، اگر اسلام نباشد چیز دیگری که بتواند با اندیشه‏های استعماری مبارزه کند وجود ندارد. 1
اسلام همانند خورشیدی است که متعلّق به سرزمین خاصی نیست.اگر بعضی از سرزمین‏ها از پرتو نور خورشید اسلام کمتر بهره برده‏اند به خودشان مربوط است و نقص و خرده‏ای در خورشید وجود ندارد و پرتو افکنی مهر درخشان اسلامی، از آغاز ظهورش به سرزمین خاصی محدود نبوده، و از گسترش نورش در عالم دریغ نداشته است.

گلدزیهر ادّعا می‏کند که اسلام در ابتدای ظهورش به مردم مکّه و اطراف آن توجّه داشت و فقط می‏خواست مردم قریش را هدایت کند؛ولی پس از آن که پیشرفتی در کارش احساس کرد و به دوره اقامتش در مدینه منتقل شد، تصمیم گرفت دعوت خویش را به همه ملل عرب و غیر عرب تعمیم و گسترش دهد.
این یک سخن غیر منصافه و به دور از تحقیق است؛و هیچ مدرک و دلیل تاریخی بر صحّت آن وجود ندارد و با توجه به قرائنی که از آیات مکّی به دست می‏آید مغایرت دارد.در قرآن مجید آیاتی است که نزول آنها در مکّه و قبل از هجرت بوده است و در عین حال جنبه جهانی دارد.ما نمونه‏هایی از آیات را در نقض سخن گلدزیهر یاد می‏کنیم:
الف-«ان هو الا ذکر للعالمین» 2 :نیست این، مگر یک تذکر و بیدار باش برای جهانیان.
سوره تکویر یکی از سوره‏های کوتاه قرآن است.این سوره، از سوره‏های مکّی است که در اوایل بعثت نازل شده است. 3
ب-«و ارسلناک الا کافة للناس بشیر أو لکن اکثر الناس لا یعلمون».: 4 :ما تو را نفرستادیم مگر این که عموم بشر را به(رحمت خدا)بشارت دهی و از عذابش آنان را بترسانی؛لکن اکثر مردم از این حقیقت آگاه نیستند.
ج-«و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر ان الارض یرثها عبادی الصالحون» 1 :«و تحقیقا در زیور پس از ذکر چنین مقرر نمودیم که زمین را بندگان صالح من به میراث می‏گیرند.»
د-«یا ایها الناس انی رسول الله الیکم جمیعا» 2 :ای مردم، من فرستاده خدا به سوی همه شما هستیم.
ه-«و ما ارسلناک الا رحمة للعالمین» 3 :[ای رسول ما]ترا جز به عنوان رحمت برای همه اهل عالم مأمور نساختیم.
ی-«تبارک الذی نزل الفرقان علی عبده لیکون للعالمین نذیرا» 4 :بزرگ‏[و خجسته‏]است کسی که بر بنده خود، فرقان‏[کتاب جدا سازنده حق از باطل‏]را نازل فرمود، تا برای جهانیان هشدار دهنده‏ای باشد.
آیات مذکور که همگی آنها در سوره مکّی آمده‏اند 5 مبیّن آن است که محمّد(ص)از آغاز بعثت و قبل از هجرت دعوت خویش را آنچنان گسترده معرفی کرده که تمام جهان را زیر پوشش خود قرار می‏دهد.

«و کذالک اوحینا الیک قرآنا لتنذز امّ القری و من حولها و تنذر یوم الجمع لا ریب فیه» 6 :و بدین گونه قرآن عربی به سوی تو وحی کردیم تا[مردم‏]مکّه و کسانی را که پیرامون آنند هشدار دهی، و از روز گرد آمدن‏[خلق‏]که تردیدی در آن نیست.بیم دهی.
عموم مفسّرین کلمه«ام القری»را به مکّه تفسیر کرده‏اند که منظور از انذار امّ القری-بر سبیل مجاز در اسناد-مردم مکّه هستند. 1 در نتیجه، از آیه چنین استفاده می‏شود که محمّد(ص)برای مردم مکّه و اطراف آن مبعوث شده است، تا با زبان عربی هدایت و ارشاد قوم عرب را به عهده گیرد.در این صورت می‏توان گفت که تبعیت اسلام برای غیر عرب لزومی ندارد.
پاسخ به این شبه با معنای کلمه«امّ القری»روشن می‏شود، و آن این که:کلمه«امّ القری»که یکی از نام‏های مکّه است از دو واژه، ترکیب یافته:«ام»که در اصل به معنای اساس و ابتدا و آغاز و مرجع هر چیزی است و مادر را هم به همین جهت«ام»می‏گویند که اساس و اصل و مرجع فرزندان است. 2 و«قری»که جمع قریه است به معنای هر گونه آبادی و شهر است، اعم از شهرهای بزرگ و کوچک یا روستا، که شواهد زیادی نیز در قرآن بر این معنا وجود دارد.
راغب اصفهانی نیز به این نکته تصریح می‏کند که نخستین نقطه‏ای که از زیر آب سر بر آورد کعبه بود، و سپس خشکی‏های زمین از کنار آن گسترش یافتند که از آن به عنوان«دحو الارض» یعنی گسترش زمین، یاد شده است. 3
با توجّه به آنچه گفته شد روشن می‏شود که اگر به مکّه«امّ القری»می‏گویند برای این است که اصل و آغاز پیدایش تمام خشکی‏ها و آبادی‏های روی زمین می‏باشد.
بنابراین‏«و من حولها»(کسانی که پیرامون مکّه هستند)تمام مردم روی زمین را در بر می‏گیرد. 4
اگر بپذیریم که مراد از«ام القری و من حولها»مردم مکّه و اطراف آن است این شبه پذیرفتنی نیست؛زیرا می‏دانیم اسلام تدریجا گسترش یافت و دعوت پیامبر(ص)دارای مراحلی بوده است.
پیامبر(ص)نخست مأموریت یافت بستگان نزدیک خود را انذار کند 5 .تا کانون و هسته مرکزی اسلامی شکوفا شود و آماده گسترش گردد.سپس در مرحله دوم، پیامبر(ص)مأمور شد ملت عرب را تبلیغ و انذار کند.
«و انه لذکر لک و لقومک»:این قرآن مایه تذکر تو و قوم توست.هنگامی که پایه‏های اسلامی در میان این قوم قوی و مستحکم شد پیامبر(ص)مأموریت گسترده‏تری یافت و مأمور انذار جهانیان گردید؛چنانکه در آیه اول سوره فرقان می‏خوانیم:
«تبارک الذی نزل الفرقان علی عبده لیکون للعالمین نذیرا»:
فرخنده و پربرکت است خداوندی که قرآن را بر بنده‏اش نازل کرد تا جهانیان را انذار کند.(و آیات فراوان دیگر)
برای همین مأموریت بود که پیامبر(ص)به سران بزرگ جهان آن روز در خارج از شبه جزیره عرب نامه نوشت و کسراها و قیصرها و نجاشی‏ها را به اسلام دعوت کرد«تعداد نامه‏ها به شاهان و بزرگان اقوام ملل را به 316 نامه رسانده‏اند که از این نامه‏ها هم اکنون 185 نامه در دست است» 1 که متن بسیاری از این نامه‏ها را می‏توان یافت 2 و نیز براساس همین سیاست بود که پیروانش برای تبلیغ اسلام بعد از او به طرف امپراتوری‏های عظیم رهسپار شدند و به همه جهان گام نهادند و تعالیم اسلام را در دنیا منتشر ساختند زیرا سخن پیامبر که فرمود:«لا یبقی علی ظهر الارض بیت مدر و لا و بر الا ادخله الله کلمة الاسلام». 3
و-قال النبی(ص):«زویت لی الارض فاریت مشارقها و مغاربها و سیبلغ ملک امتی ما زوی [لی‏]منها» 4
را آویزه گوش قرار دادند و دل قوی داشتند و همتشان به اوج عظمت بر آمده بود و موج اشتیاق و امید در دلهایشان برخاست و چنان بود که گویی با پیروزی هم عهد بودند و با فتح و نصرت وعده و قراری داشتند؛و از این رو در فتح ظفر هیچ گونه شک و تردید به خود راه نمی‏دادند.در آن هنگام، که سپاهیان اسلام ایوان سفید و تابناک کسری را در برابر خود دیدند، ضرار بن الخطاب 1 در حمله به تیسفون بانگ تکبیر سر داد و گفت:این کاخ سفید کسری است، این همان چیزی است که خدای رحمان وعده داد و پیغمبرش از سر صدق درباره آن سخن گفت. آنگاه مسلمین بانک تکبیر برآوردند و شهر مداین را بگشودند.سپس فرمانده سپاه اسلام، به کاخ سفید فرود آمد و آن جا را نمازخانه ساخت، و نماز بگزارد 2 ، و این سخن خدا را در نماز بر زبان راند که:
«چه بسا بوستان‏ها و چشمه‏سارها و کشتزارها و مقام ارجمند، و وسایل کامرانی و زندگانی خوش و مرفّهی که از خود به جای نهادند و ما آن را به وراثت قومی دیگر در آوریم» 3

از آنچه گذشت معلوم می‏شود که میان آیات مکّی و مدنی قرآن از نظر موضوع دعوت تعارضی نخواهد بود و قرآن در دوران مکّی مردم جهان را به اسلام دعوت کرده است و پیامبر اسلام(ص)، از همان آغاز جهانی بودن اسلام را مدنظر داشته و آن را با اصول مناسب آن مجهّز ساخته بود.به لحاظ اینکه مکّه آغاز کار بوده است.و مخالفین فراوان، ضرورت اقتضا می‏کرد که ابتدا دعوت را به صورت سرّی و غیر علنی مطرح سازد و آنگاه از خویشان و اقربین آغاز نماید و پس از استحکام پایه‏های اسلامی و افزونی مسلمانان دعوت خویش را عمومی ساخته و به جهانیان ابلاغ نماید.

ابو زهره، محمد، المعجزة الکبری یا معجزه بزرگ، با ترجمه محمود ذبیحی، چاپ اول 1370 ناشر بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی مشهد.
ادوارد سعید، شرق شناسی، با ترجمه دکتر عبد الرحیم گواهی، ناشر دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
الاصفهانی-الراغب، معجم مفردات الفاظ القرآن، تحقیق ندیم مرعشلی چاپ، مطبعة التقدم العربی، 22 شوال 1392.
بدوی-عبد الرحمن، الدفاع عن القرآن ضد منتقدیه، مکتبة مدبولی الصغیر چاپ اول.
بهبهانی-محمد علی بن علامه، راد شبهات الکفار، تحقیق سید مهدی رجایی انتشارات انصاریان قم، چاپ اول 1413 ه ق.
حسن عباسی-دکتر فضل، قضایا قرآنیة فی الموسوعة البریطانیا، نقد، مطاعن و رد شبهات، چاپ عمان، دار البشیر.
حکیم-محمد باقر، المستشرقون و شبهاتهم حول القرآن، منشورات مؤسسه العلمی المطبوعات.
رازی-محمد بن ابی بکرین عبد القادر، اسئلة القرآن و اجوبتها، تحقیق محمد علی انصاری
رضوان-عمر بن ابراهیم، آراء المستشرقین حول القرآن الکریم، دراسة و نقد، چاپ اول 1413 ه 1992 م، دار طیبه، ریاضی.
زرقانی-محمد عبد العظیم، مناهل العرفان فی علوم القرآن، دار الکتب العلمیه بیروت، لبنان، چاپ اول 1409 ه-1988 م.
زرکشی-محمد بن عبد الله، البرهان فی علوم القرآن، تخریج و تعلیق، مصطفی عبد القادر عطا، دار الفکر، بیروت، لبنان
زمخشری-جار الله، الکشاف عن حقایق التنزیل و عیون الاقاویل فی وجوه التأویل، دار الفکر، بیروت
السباعی-الدکتور مصطفی، الاستشراق و المستشرقون ما لهم و ما علیهم، چاپ سوم 1985 م، بیروت، المکتب الاسلامی.
السیوطی-جلال الدین، الاتقان فی علوم القرآن، تصحیح محمد ابو الفضل ابراهیم، چاپ دوم 1363 ه ش، الناشر منشورات الرضی-بیدار.
طباطبایی-محمد حسین، المیزان فی تفسیر القرآن، منشورات جماعة المدرسین فی الحوزة العلمیه.
طبرسی-ابو علی فضل بن حسن، مجمع البیان فی تفسیر القرآن، دار احیاء التراث العربی، 1379 ق، 1339 ش.
گلدزیهر-اگناس، مذاهب التفسیر الاسلامی، با ترجمه و پاورقی دکتر عبد الحلیم نجار، چاپ مصر، الناشر مکتبة الخانجی، 1374 ه-1955 م.
گلدزیهر-اگناس، العقیدة و الششریعة فی الاسلام، ترجمه به عربی از محمد یوسف موسی، عبد العزیز عبد الحق، دار الرائد العربی، لبنان 1946.
علی الصغیر-الدکتور محمد حسین، دراسات قرآنیة، مرکز النشر مکتب الاعلام الاسلامی.
مجلسی-محمد باقر، بحار الانوار الجامعة لدر اخبار الائمة الاطهار، مؤسسة الوفاء، بیروت-لبنان.
مرتضی عاملی-سید جعفر، سیره صحیح پیامبر بزرگ اسلام، مترجم حسین تاج آبادی، چاپ دوم 1373، دفتر تبلیغات اسلامی.
مطهری-مرتضی، خدمات متقابل اسلام و ایران، انتشارات جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
مکارم شیرازی-ناصر و...، تفسیر نمونه، چاپ مدرسه امیر المؤمنین(ع)قم 1366 ه ش. دار الکتب اسلامیة
معرفت-محمد هادی، التمهید فی علوم القرآن، ناشر مرکز مدیریت حوزه علمیه قم، چاپ دوم 1366 ه ش.
الهادی-یوسف، الرحلة المدرسیة، بحوث فی التورات و الانجیل، بی‏تا.